संस्कृत शब्द रूपाणि

0
71
संस्कृत शब्द रूपाणि
संस्कृत शब्द रूपाणि

 संस्कृत शब्द रूपाणि:-आज SSCGK आपसे शब्द रुपाणि के बारे में विस्तार से चर्चा करेंगे। इससे पहली पोस्ट में आप परस्मैपदी धातु रुपाणि के बारे में विस्तार से पढ़ चुके हैं।

संस्कृत शब्द रुपाणि:-

 शब्दरुप संस्कृत व्याकरण के महत्वपूर्ण भाग हैं।

शब्दों के अनेक रूप (​संज्ञा,. सर्वनाम, विशेषण आदि) होते हैं।

वचन, लिंग और विभक्ति के आधार पर संज्ञा-शब्दों के रूप परिवर्तित होते रहते हैं।

जिन शब्दों का अन्तिम स्वर होता है, वे अकारान्त कहलाते हैं| जैसे- देव, बालक, राम आदि|

जिनका अन्तिम स्वर होता है, वे इकारान्त कहलाते हैं| जैसे—मति, हरि आदि|

जिनमें अन्तिम स्वर होता है, वह उकारान्त कहलाते हैं| यथा—शिशु, भानु आदि।

  1. राम शब्द रूपाणि

विभक्ति      एकवचन      द्विवचन     बहुवचन

प्रथमा           राम:          रामौ            रामा:

द्वितीया         रामम्          रामौ           रामान्

तृतीया          रामेण       रामाभ्याम्       रामै:

चतुर्थी          रामाय      रामाभ्याम्      रामेभ्य:

पंचमी          रामात्      रामाभ्याम्      रामेभ्य:

षष्ठी             रामस्य       रामयो:        रामानाम्

सप्तमी         रामे          रामयो:         रामेषु

संबोधन       हे राम!       हे रामौ!      हे रामा:!

  1. देव शब्द रूपाणि

विभक्ति    एकवचन         द्विवचन       बहुवचन

प्रथमा        देव:               देवौ                देवा:

द्वितीया     देवम्              देवौ                 देवान्

तृतीया      देवेन           देवाभ्याम्            देवै:

चतुर्थी       देवाय           देवाभ्याम्          देवेभ्य:

पंचमी       देवात्           देवाभ्याम्          देवेभ्य:

षष्ठी           देवस्य            देवयो:           देवानाम्

सप्तमी      देवे               देवयो:            देवेषु

संबोधन     हे! देव:        हे! देवौ            हे! देवा:

  1. छात्र शब्द रूपाणि

विभक्ति       एकवचन           द्विवचन         बहुवचन

प्रथमा            छात्र:                छात्रौ              छात्रा:

द्वितीया         छात्रम्               छात्रौ              छात्रान्

तृतीया          छात्रेण           छात्राभ्याम्          छात्रै:

चतुर्थी           छात्राय          छात्राभ्याम्        छात्रेभ्य:

पंचमी          छात्रात्          छात्राभ्याम्          छात्रेभ्य:

षष्ठी             छात्रस्य            छात्रयो:         छात्राणाम्

सप्तमी         छात्रे               छात्रयो:           छात्रेषु

संबोधन       हे छात्र:!         हे छात्र !           हे छात्रा: !

 

  1. बालक शब्द रूपाणि

विभक्ति       एकवचन           द्विवचन          बहुवचन

प्रथमा           बालक:             बालकौ          बालका:

द्वितीया        बालकम्           बालकौ          बालकान्

तृतीया         बालकेन        बालकाभ्याम्        बालकै:

चतुर्थी          बालकाय         बालकाभ्याम् बालकेभ्य:

पंचमी         बालकात्          बालकाभ्याम्   बालकेभ्य:

षष्ठी           बालकस्य       बालकयो:        बालकानाम्

सप्तमी        बालके       बालकयो:               बालकेषु

संबोधन      हे बालक!     हे बालकौ!          हे बालका:!

 

  1. लता शब्द रूपाणि

विभक्ति    एकवचन         द्विवचन          बहुवचन

प्रथमा         लता                   लते               लता:

द्वितीया      लताम्                 लते               लता:

तृतीया       लतया            लताभ्याम्          लताभि:

चतुर्थी       लतायै             लताभ्याम्          लताभ्य:

पंचमी       लताया:          लताभ्याम्          लताभ्य:

षष्ठी          लताया:            लतयो:            लतानाम्

सप्तमी      लतायाम्         लतयो:              लतासु

संबोधन      हे लते!           हे लते!             हे लता:!

 

Sanskrit Shabd Roop :-

 

  1. रमा शब्द रूपाणि

विभक्ति       एकवचन           द्विवचन            बहुवचन

प्रथमा            रमा                    रमे                 रमा:

द्वितीया         रमाम्                  रमे               रमा:

तृतीया         रमया            रमाभ्याम्           रमाभि:

चतुर्थी          रमायै            रमाभ्याम्           रमाभ्य:

पंचमी         रमाया:           रमाभ्याम्           रमाभ्य:

षष्ठी             रमाया:           रमयो:             रमाणाम्

सप्तमी     रमायाम्           रमयो:                रमासु

संबोधन      हे रमे!             हे रमे!               हे रमा:!

 

  1. मति शब्द रूपाणि

विभक्ति    एकवचन            द्विवचन           बहुवचन

प्रथमा      मति:                   मती                  मतय:

द्वितीया    मतिम्                  मती                  मती:

तृतीया      मत्या                मतिभ्याम्         मतिभि:

चतुर्थी      मत्यै                मतिभ्याम्            मतिभ्य:

पंचमी       मते:,मत्या:       मतिभ्याम्          मतिभ्य:

षष्ठी          मते:,मत्या:          मत्यो:            मतीनाम्

सप्तमी     मतौ,मत्याम्        मत्यो:            मतिषु

संबोधन    हे मते!            हे मती!              हे मतय:!

 

  1. मुनि शब्द रूपाणि

विभक्ति      एकवचन           द्विवचन           बहुवचन

प्रथमा            मुनि:                 मुनी                मुनय:

द्वितीया          मुनिम्                 मुनी               मुनीन्

तृतीया          मुनिना          मुनिभ्याम्           मुनिभि:

चतुर्थी         मुनये               मुनिभ्याम्          मुनिभ्य:

पंचमी          मुने:               मुनिभ्याम्          मुनिभ्य:

षष्ठी              मुने:                 मुन्यो:            मुनीनाम्

सप्तमी         मुनौ                    मुन्यो:            मुनिषु

संबोधन       हे मुने!              हे मुने!           हे मुनय:!

 

  1. कवि शब्द रूपाणि

विभक्ति         एकवचन          द्विवचन        बहुवचन

प्रथमा           कवि              कवी                कवय:

द्वितीया           कविम्            कवी              कवीन्

तृतीया           कविना         कविभ्याम्         कविभि:

चतुर्थी          कवये           कविभ्याम्          कविभ्य:

पंचमी           कवे:           कविभ्याम्           कविभ्य;

षष्ठी              कवे:             कव्यो:             कवीनाम्

सप्तमी          कवौ              कव्यो:             कविषु

संबोधन         हे कवे!           हे कवी!         हे कवय:!

 

  1. हरि शब्द रूपाणि

विभक्ति        एकवचन        द्विवचन        बहुवचन

प्रथमा           हरि:               हरी               हरय:

द्वितीया         हरिम्             हरी               हरीन्

तृतीया         हरिणा          हरिभ्याम्        हरिभि:

चतुर्थी         हरये             हरिभ्याम्         हरिभ्य:

पंचमी         हरे:             हरिभ्याम्          हरिभ्य:

षष्ठी           हरे:                हर्यो:             हरीणाम्

सप्तमी      हरौ                हर्यो:             हरिषु

संबोधन     हे हरे!          हे हरी!          हे हरय:!

 

संस्कृत शब्द रुपाणि:-

 

  1. मधु शब्द रूपाणि

विभक्ति    एकवचन         द्विवचन          बहुवचन

प्रथमा          मधु               मधुनी              मधूनि

द्वितीया        मधु              मधुनी               मधूनि

तृतीया         मधुना          मधुभ्याम्           मधुभि:

चतुर्थी          मधुने            मधुभ्याम्          मधुभ्य:

पंचमी         मधुन:           मधुभ्याम्           मधुभ्य:

षष्ठी            मधुन:            मधुनो:             मधुनाम्

सप्तमी       मधुनि             मधुनो:             मधुषु

संबोधन      हे मधु!           हे मधुनी!           हे मधूनि!

 

  1. नदी शब्द रूपाणि

विभक्ति   एकवचन        द्विवचन          बहुवचन

प्रथमा        नदी                नद्यौ                 नद्य:

द्वितीया     नदीम्             नद्यौ                 नदी:

तृतीया      नद्या            नदीभ्याम्           नदीभि:

चतुर्थी       नद्यै             नदीभ्याम्            नदीभ्य:

पंचमी       नद्या:          नदीभ्याम्             नदीभ्य:

षष्ठी          नद्या:              नद्यो:              नदीनाम्

सप्तमी     नद्याम्             नद्यो:             नदीषु

संबोधन    हे नदी!           हे नद्यौ!          हे नद्य:!

 

  1. पुष्प शब्द रूपाणि

विभक्ति     एकवचन          द्विवचन          बहुवचन

प्रथमा          पुष्पम्                पुष्पे          पुष्पाणि

द्वितीया       पुष्पम्                 पुष्पे         पुष्पाणि

तृतीया        पुष्पेन             पुष्पाभ्याम्            पुष्पै:

चतुर्थी        पुष्पाय            पुष्पाभ्याम्          पुष्पेभ्य:

पंचमी        पुष्पात्            पुष्पाभ्याम्           पुष्पेभ्य:

षष्ठी           पुष्पस्य              पुष्पयो:          पुष्पाणाम्

सप्तमी        पुष्पे                पुष्पयो:             पुष्पेषु

संबोधन       हे पुष्पम्!        हे पुष्पे!         हे पुष्पाणि!

 

  1. फल शब्द रूपाणि

विभक्ति     एकवचन      द्विवचन       बहुवचन

प्रथमा         फलम्           फले            फलानि

द्वितीया       फलम्           फले            फलानि

तृतीया        फलेन        फलाभ्याम्         फलै:

चतुर्थी        फलाय        फलाभ्याम्        फलेभ्य:

पंचमी        फलात्        फलाभ्याम्         फलेभ्य:

षष्ठी            फलस्य       फलयो:           फलानाम्

सप्तमी        फले           फलयो:           फलेषु

संबोधन    हे फलम्!      हे फले!         हे फलनि!

संस्कृत शब्द रूपाणि:-

14.पितृ शब्द रूप

विभक्ति एकवचन     द्विवचन    बहुवचन

प्रथमा    पिता         पितरौ         पितर:

द्वितीया  पितरम्       पितरौ       पितृन्

तृतीया    पित्रा      पितृभ्याम्      पितृभि:

चतुर्थी     पित्रे        पितृभ्याम्      पितृभ्य:

पंचमी     पितु:      पितृभ्याम्      पितृभ्य:

षष्ठी        पितु:        पित्रो:          पितृणाम्

सप्तमी    पितरि      पित्रो:          पितृषु

संबोधन  हे पित:!   हे पितरौ!    हे पितर:!

 

15.मातृ शब्द रूप

विभक्ति एकवचन   द्विवचन    बहुवचन

प्रथमा    माता      मातरौ        मातार:

द्वितीया मातारम्     मातरौ        मातॄ:

तृतीया    मात्रा     मातृभ्याम्     मातृभि:

चतुर्थी    मात्रे       मातृभ्याम्     मातृभ्य:

पंचमी    मातु:      मातृभ्याम्     मातृभ्य:

षष्ठी       मातु:         मात्रो:       मातृणाम्

सप्तमी   मातरि       मात्रो:        मातृषु

संबोधन हे मात:!   हे मातरौ!     हे मातर:!

 

16.भ्रातृ शब्द रूप

विभक्ति  एकवचन     द्विवचन    बहुवचन

प्रथमा       भ्राता        भ्रातरौ        भ्रातर:

द्वितीया    भ्रातरम्       भ्रातरौ        भ्रातृ:

तृतीया    भ्रात्रा       भ्रातृभ्याम्         भ्रातृभि:

चतुर्थी     भ्रात्रे        भ्रातृभ्याम्         भ्रातृभ्य:

पंचमी     भ्रातु:       भ्रातृभ्याम्        भ्रातृभ्य;

षष्ठी        भ्रातु:         भ्रात्रो:        भ्रातृणाम्

सप्तमी   भ्रातरि        भ्रात्रो:            भ्रातृषु

संबोधन  हे भ्रात:!     हे भ्रातरौ!     हे भ्रातर:!

 

17.भगिनी  शब्द रूप

विभक्ति   एकवचन     द्विवचन      बहुवचन

प्रथमा     भगिनी        भगिन्यौ        भगिन्य:

द्वितीया   भगिनीम्      भगिन्यौ        भगिनी:

तृतीया     भगिन्या    भगिनीभ्याम्     भगिनीभि:

चतुर्थी     भगिन्यै     भगिनीभ्याम्     भगिनीभ्य:

पंचमी     भगिन्या:    भगिनीभ्याम्    भगिनीभ्य:

षष्ठी      भगिन्या:           भगिन्यो:     भगिनीनाम्

सप्तमी  ‌‌‌ भगिन्याम्      भगिन्यो:       भगिनीषु

संबोधन   हे भगिनि!    हे भगिन्यौ!    हे भगिन्य:!

संस्कृत शब्द रूपाणि:-

 

18.अस्मद् शब्द रूपाणि

 

विभक्ति     एकवचन    द्विवचन      बहुवचन

प्रथमा        अहम्          आवाम्          वयम्

द्वितीया      माम्           आवाम्           अस्मान

तृतीया        मया        आवाभ्याम्      अस्माभि:

चतुर्थी        मह्यम्       आवाभ्याम्     अस्मभ्यम्

पंचमी         मत्         आवाभ्याम्      अस्मत्

षष्ठी            मम           आवयो:       अस्माकम्

सप्तमी       मयि          आवयो:       अस्मासु

संस्कृत शब्द रुपाणि:-

 

19.युष्मद् शब्द रुपाणि

विभक्ति    एकवचन    द्विवचन      बहुवचन

प्रथमा         त्वम्          युवाम्            यूयम्

द्वितीया      त्वाम्          युवाम्           युष्मान्

तृतीया      त्वया        युवाभ्याम्       युष्माभि:

चतुर्थी      तुभ्यम्       युवाभ्याम्        युष्मभ्यम्

पंचमी       त्वत्          युवाभ्याम्       युष्मत्

षष्ठी           तव           युवयो:          युष्माकम्

सप्तमी      त्वयि         युवयो:         युष्मासु

 

20.तद् शब्द रूपाणि (पुल्लिंग)

विभक्ति    एकवचन      द्विवचन      बहुवचन

प्रथमा       स:            तौ           ते

द्वितीया     तम्           तौ          तान्

तृतीया      तेन          ताभ्याम्         तै:

चतुर्थी      तस्मै         ताभ्याम्        तेभ्य:

पंचमी      तस्मात्       ताभ्याम्        तेभ्य:

षष्ठी       तस्य          तयो:          तेषाम्

सप्तमी     तस्मिन्        तयो:           तेषु

 

21.तद् शब्द रुपाणि (स्त्रीलिंग)

विभक्ति    एकवचन      द्विवचन      बहुवचन

प्रथमा      सा            ते            ता:

द्वितीया    ताम्           ते           ता:

तृतीया      तया         ताभ्याम्        ताभि:

चतुर्थी      तस्यै        ताभ्याम्         ताभ्य:

पंचमी      तस्या:      ताभ्याम्         ताभ्य:

षष्ठी       तस्या:       तयो:          तासाम्

सप्तमी     तस्याम्      तयो:           तासु

 

22.तद् शब्द रूपाणि (नपुसंकलिंग)

विभक्ति    एकवचन      द्विवचन      बहुवचन

प्रथमा       तत्           ते           तानि

द्वितीया     तत्           ते           तानि

तृतीया      तेन          ताभ्याम्         तै:

चतुर्थी      तस्मै         ताभ्याम्        तेभ्य:

पंचमी      तस्मात्       ताभ्याम्        तेभ्य:

षष्ठी       तस्य          तयो:         तेषाम्

सप्तमी     तस्मिन्        तयो:          तेषु

 

संस्कृत शब्द रुपाणि:-

 

23.एतद् शब्द रूपाणि पुल्लिंग

विभक्ति    एकवचन      द्विवचन      बहुवचन

प्रथमा       एष:          एतौ          एते

द्वितीया     एतम्         एतौ          एतान्

तृतीया       एतेन        एतेभ्याम्       एतै:

चतुर्थी       एतस्मै       एतेभ्याम्       एतेभ्य:

पंचमी       एतस्मात्      एतेभ्याम्      एतेभ्य:

षष्ठी        एतस्य        एतयो:        एतेषाम्

सप्तमी      एतस्मिन     एतयो:          एतेषु

 

24.एतद् शब्द रूपाणि (स्त्रीलिंग)

विभक्ति    एकवचन    द्विवचन     बहुवचन

प्रथमा       एषा             एतौ              एषा:

द्वितीया     एताम्           एतौ            एता:

तृतीया      एतया        एताभ्याम्       एताभि:

चतुर्थी      एतस्यै        एताभ्याम्       एताभ्य:

पंचमी      एतस्या:       एताभ्याम्      एताभ्य:

षष्ठी         एतस्या:         एतयो:        एतासाम्

सप्तमी     एतस्याम्      एतयो:         एतासु

 

25.किम् शब्द रूपाणि (पुल्लिंग)

विभक्ति    एकवचन     द्विवचन    बहुवचन

प्रथमा         क:              कौ             के

द्वितीया       कम्            कौ            कान्

तृतीया        केन         काभ्याम्         कै:

चतुर्थी        कस्मै        काभ्याम्        केभ्य:

पंचमी       कस्मात्      काभ्याम्        केभ्य:

षष्ठी           कस्य         कयो:          केषाम्

सप्तमी      कस्मिन्       कयो:          केषु

 

26.किम् शब्द रुपाणि (स्त्रीलिंग)

विभक्ति    एकवचन      द्विवचन      बहुवचन

प्रथमा       का            के           का:

द्वितीया     काम्          के            का:

तृतीया       कया        काभ्याम्        काभि:

चतुर्थी       कस्यै        काभ्याम्        काभ्य:

पंचमी       कस्या:       काभ्याम्        काभ्य:

षष्ठी        कस्या:        कयो:         कासाम्

सप्तमी      कस्याम्       कयो:          कासु

संस्कृत शब्द रूपाणि:-

संख्यावाचकशब्द रूप:-  

एक:(एक) शब्द के रूप

विभक्ति पुल्लिंग   स्त्रीलिंग    नपुसंकलिंग

प्रथमा      एक:         एका         एकम्

द्वितीया   एकम्       एकाम्        एकम्

तृतीया    एकेन       एकया        एकेन

चतुर्थी     एकस्मै      एकस्यै      एकस्मै

पंचमी   एकस्मात्    एकस्या:   एकस्मात्

षष्ठी     एकस्य        एकस्या:       एकस्य

सप्तमी  एकस्मिन्    एकस्याम्    एकस्मिन्

नोट- एक: शब्द के रूप एकवचन में ही चलते हैं।

 

द्वि(दो) शब्द के रूप

विभक्ति पुल्लिंग  स्त्रीलिंग  नपुसंकलिंग

प्रथमा     द्वौ               द्वे               द्वे

द्वितीया   द्वौ ‌              द्वे               द्वे

तृतीया    द्वाभ्याम्     द्वाभ्याम्      द्वाभ्याम्

चतुर्थी     द्वाभ्याम्     द्वाभ्याम्      द्वाभ्याम्

पंचमी     द्वाभ्याम्    द्वाभ्याम्      द्वाभ्याम्

षष्ठी       द्वयो:          द्वयो:           द्वयो:

सप्तमी   द्वयो:         द्वयो:          द्वयो:

नोट-द्वि शब्द के रूप द्विवचन ने ही चलते हैं ।

 

त्रि(तीन) शब्द के रूप

विभक्ति पुल्लिंग   स्त्रीलिंग   नपुसंकलिंग

प्रथमा     त्रय:           तिस्र:        त्रीणि

द्वितीया   त्रीन्           तिस्र:        त्रीणि

तृतीया    त्रिभि:       तिसृभि:      त्रिभि:

चतुर्थी    त्रिभ्य:       तिसृभ्य:      त्रिभ्य:

पंचमी    त्रिभ्य:       तिसृभ्य:       त्रिभ्य:

षष्ठी    त्रयाणाम्      तिसृणाम्      त्रयाणाम्

सप्तमी   त्रिषु         तिसृषु         त्रिषु

नोट-त्रि शब्द के रूप बहुवचन में ही चलते हैं।

 

चतुर्(चार) शब्द के रूप

विभक्ति पुल्लिंग   स्त्रीलिंग  नपुसंकलिंग

प्रथमा      चत्वार:     चतस्र:      चत्वारि

द्वितीया   चतुर:      चतस्र:       चत्वारि

तृतीया   चतुर्भि:     चतसृभि:     चतुर्भि:

चतुर्थी    चतुर्भ्य:     चतसृभ्य:     चतुर्भ्य:

पंचमी    चतुर्भ्य:     चतसृभ्य:     चतुर्भ्य:

षष्ठी    चतुर्णाम्      चतसृणाम्     चतुर्णाम्

सप्तमी चतुर्षु       चतसृषु        चतुर्षु

नोट- चतुर् शब्द के रूप बहुवचन में ही चलते हैं।

 

पञ्चन्(पांच), षष्टन्(छः) एवं सप्तन्(सात) आदि शब्दों के रूप तीनो लिंगो में एक समान बनते हैं।

विभक्ति पञ्चन्      षष्टन्      सप्तन्

प्रथमा     पञ्च     षट्, षड्       सप्त

द्वितीया पञ्च       षट्, षड्      सप्त

तृतीया  पञ्चभि:   षड्भि:      सप्तभि:

चतुर्थी   पञ्चभ्य:   षडभ्य:      सप्तभ्य:

पंचमी   पञ्चभ्य:   षडभ्य:     सप्तभ्य:

षष्ठी    पञ्चानाम्  षण्णाम्    सप्तानाम्

सप्तमी  पञ्चसु    षटसु        सप्तसु

 

 

अष्टन्(आठ),नवन्(नौ)एवं दशन्(दस) आदि शब्दों के रूप तीनो लिंगो में एक समान बनते हैं।

विभक्ति   अष्टन्        नवन्         दशन्

प्रथमा      अष्ट,अष्टौ       नव            दश

द्वितीया   अष्ट,अष्टौ        नव            दश

तृतीया     अष्टाभि:       नवभि:         दशभि:

चतुर्थी      अष्टाभ्य:      नवभ्य:         दशभ्य:

पंचमी      अष्टाभ्य:      नवभ्य:          दशभ्य:

षष्ठी     अष्टानाम्       नवानाम्         दशानाम्

सप्तमी    अष्टासु         नवसु            दशासु